رابطه شعر و ارزشهای انقلاب از دیدگاه امام خامنه ای

امام خامنه ای درباره ابعاد مختلف شعر نظرات راهشگایی بیان کرده اند است، در این نوشته، تنها به «رابطه شعر و ارزش های انقلابی» می پردازیم. ایشان شعر را «ثروت ملی» می دانند که «اهمیت زبانی» بسیار برجسته ای دارد و «میداندار اصلی» گفتمان انقلاب اسلامی است و باید به صورت «تمام عیار» در خدمت ارزشهای انقلاب و رفع نیازهای مردم قرار بگیرد.

اهمیت زبان شعر

«شما ببینید امام باقر و یا امام سجاد علیهما الصلاه و السلام نسبت به «فرزدق» چه محبتی انجام دادند؛ در حالی که «فرزدق»‌ جزو شعرای اهل بیت نیست. او یک شاعر درباری وابسته به دستگاه های قدرت و یک آدم معمولی بود که یک دیوان پر از شعر، راجع به همین حرف‌ها و مبتذلاتی که شعرای آن روز بر زبانشان جاری می‌کردند، داشت؛‌ لیکن چون یک بار وجدان او بیدار شد و در مقابل قدرت، حق را بیان کرد- آن هم به زبان شعر- شما ببینید که امام سجاد علیه الصلاه و ‌السلام چه محبتی نسبت به او انجام می‌دهد. … دعبل … یک شاعر است؛ ولی شعر او شعر سیاسی و در جهت افکار و عقاید و محبت اهل بیت علیهم السّلام. … ببینید این «دعبل» و همین‌طور «کمیت» و دیگران چه قدر در دنیای تشیع و در زمان ائمه علیهم السّلام، مورد احترام و تجلیل بوده‌اند. … چرا در نظر ائمه علیهم السّلام، این سخنان ارزش بیشتری پیدا می‌کند؟ چون شعر است. آقایان، به این نکته توجه کنند. مگر شعر چه خصوصیتی دارد؟ چون تأثیر شعر در ذهن مخاطب بیشتر است. … آن قدر که یک شعر اهمیت دارد، چندین کتاب اهمیت ندارد؛ همین دوازده بند محتشم …» ۲۸ دی ۶۸.

افق گشایی انقلاب برای شعر

«انقلاب افقهای جدیدی را در مقابل چشم ما باز کرد و حقایقی را نشان داد و واقعاً شعر را از آن حالت ذهنی و تخیلیِ محض و غیر واقعی خارج کرد». امام خامنه ای؛ ۵ اسفند ۷۰.

شعر ثروت ملی

«شکی نیست که شعر یک ثروت ملی است. اگر کسی در این تردید بکند، در یکی از بدیهیترین مسائل تردید کرده. شعر یک ثروت برای هر کشور است؛ یک ثروت بزرگ و پرثمری است. اولاً باید این ثروت را ایجاد کرد، ثانیاً باید این را روز به روز افزایش داد که دچار خسران و کم آمدن و کاهش نشود. ثالثاً باید از آن برای نیازهای کشور استفاده بهتر و برتر کرد». ۲۵ شهریور ۸۷.

«شعر، یک ثروت ملّی است؛ … اینکه این ثروت در چه راهی بنا است مصرف بشود، مهم است … [در گذشته] شعر در خدمت مفاهیم پیش‌برنده‌ی کشور و بصیرت‌افزایی کشور نبود. بعد از انقلاب آن روال به‌هم خورد» ۲ خرداد ۹۶.

شعر انقلابی

«شعر انقلاب یک هویتی دارد؛ در واقع متصدی و مباشر و میداندارِ ارائه گفتمان انقلاب اسلامی است؛ این را باید حفظ کنید … امروز این یک وظیفه‌ای است بر عهده شاعران». ۲۴ مرداد ۹۰.

«امیدواریم ان‌شاءالله روزبه‌روز شعر انقلاب رتبه و رفعت بیشتری پیدا کند. … منظورم از شعر انقلاب شعری است که در خدمت اهداف انقلاب است. در خدمت عدالت، در خدمت انسانیّت، در خدمت دین، در خدمت وحدت، در خدمت رفعت ملّی، در خدمت پیشرفت همه‌جانبه کشور، در خدمت انسان‌سازیِ به معنای واقعی کلمه در کشور». امام خامنه ای در ۱۰ تیر ۹۴.

«به برخی از موضوعات در شعرهای آئینی کم پرداخته میشود؛ از جمله موضوعات مربوط به مسائل انقلاب، مسائل جنگ و دفاع مقدس». ۲۵ خرداد۹۰.

«… عرضم این است که سهم وافری از این عطیّه الهی را به کار ببرید در آنجایی که خدای متعال از شما توقِّع دارد … منظور من فقط هم شعر آیینی نیست – طبق اصطلاحی که شماها می گویید؛ شعر مدح ائمه و توحید و مرثیه و چه و چه، که البته خیلی هم باارزش است – نه، همه آن چیزهایی که واقعاً انسان احساس می‌کند مورد نیاز جامعه است؛ که یکی از مهمترین آنها، پرداختن به مسایل انقلاب و مسایل کشور است». ۳ شهریور ۸۹.

«شعر انقلاب باید در خدمت مفاهیم انقلاب باشد. خب در بین شماها کسانی هستند که شعرهای آئینی می‌گویند. شعرهای مذهبی و شعرهای مربوط به ائمه علیهم‌السّلام را، به اصطلاحی که حالاها باب شده، تعبیر می‌کنند به «شعر آئینی». هستند؛ انصافاً شعرهای خوبی هم گفته می‌شود؛ بعضی‌ها هم اشعار مربوط به جنگ و دوره‌‌ی دفاع مقدس یا مربوط به شهدا یا مربوط به جانبازان و این‌ها را می‌گویند. این‌ها خیلی خوب است؛ لیکن- پارسال هم من اشاره کردم به این معنا- اهداف و آرمان‌های انقلاب منحصر در این‌ها نیست. انقلاب یک مجموعه‌‌ای از ستاره‌‌های درخشان آرمانی را بالای سر ما قرار داده و ما را به حرکت و پرواز و جهش به سمت این نقاط نورانی دعوت کرده. … در امتحان هائی از قبیل همین حوادثی که حول و حوش انتخابات [سال ۸۸] پیش آمد، بعد از انتخابات و قبل از انتخابات، دیدیم که در همین زمینه‌‌‌‌‌‌‌ها ضعفها و مشکلاتی داریم. خب، در اینجا شاعر چه نقشی دارد؟ … به نظر من وظیفه خیلی سنگین است، خیلی بزرگ است. مهمترین وظیفه هم تبلیغ و تبیین است؛ «الّذین یبلّغون رسالات اللَّه و یخشونه و لا یخشون احدا الّا اللَّه» این یک معیار است؛ حقیقتی را که درک می کنید، آن را تبیین کنید. … در حوادثِ فتنه‌‌‌‌‌‌‌گون، شناخت عرصه دشوار است، شناخت اطراف قصه دشوار است، شناخت مهاجم و مدافع دشوار است، شناخت ظالم و مظلوم دشوار است، شناخت دشمن و دوست دشوار است. اگر بنا باشد یک شاعر هم مثل دیگران گول بخورد، فریب بخورد و بی‌‌‌‌‌‌‌بصیرتی به سراغش بیاید، این خیلی دون شأن یک انسان هنری و یک انسان فرهنگی است. … رسا بگوئید، روشن بگوئید، مبیَّن بگوئید … من صحنه را می‌‌‌‌‌‌‌بینم؛ چه بکنم اگر کسی نمی‌‌‌‌‌‌‌بیند؟! چه کار کند انسان؟! من دارم می‌‌‌‌‌‌‌بینم صحنه را، می‌‌‌‌‌‌‌بینم تجهیز را، می‌‌‌‌‌‌‌بینم صف‌‌‌‌‌‌‌آرائی‌‌‌‌‌‌‌ها را، می‌‌‌‌‌‌‌بینم دهان های با حقد و غضب گشوده شده و دندانهای با غیظ به هم فشرده شده علیه انقلاب و علیه امام و علیه همه‌‌‌‌‌‌‌ی این آرمانها و علیه همه‌‌‌‌‌‌‌ی آن کسانی که به این حرکت دل بسته‌‌‌‌‌‌‌اند را؛ اینها را انسان دارد می‌‌‌‌‌‌‌بیند، خب چه کار کند؟ این تمام نشده. چون تمام نشده، همه وظیفه داریم. وظیفه‌‌‌‌‌‌‌ی مجموعه‌‌‌‌‌‌‌ی فرهنگی و ادبی و هنری هم وظیفه‌‌‌‌‌‌‌ی مشخصی است: بلاغ، تبیین؛ بگوئید، خوب بگوئید. من همیشه تکیه بر این می کنم: بایستی قالب را خوب انتخاب کنید و هنر را بایستی تمام عیار توی میدان بیاورید؛ نباید کم گذاشت، تا اثر خودش را بکند». ۱۴ شهریور ۸۸.

«در زمینه‌های مسائل سیاسی و انقلابی هم به نظر من خیلی کار باید بشود؛ کارهای نشده ما داریم. حالا مسئله شهید و شهادت که تمام‌شدنی نیست و واقعاً هیچ وقت تمام نمیشود و بحمداللَّه ادامه هم دارد. … لیکن فقط مسائل انقلاب منحصر در مسئله شهید نیست. ما اینقدر مفاهیم عالی انقلاب داریم. انقلاب حرف نو در دنیا آورده؛ شوخی نیست. حالا جنجال و هوچی بازی و گرد و غبار کردن تبلیغات دشمنان علیه انقلاب هست، غیر از این هم توقعی نیست؛ اما حقیقت قضیه این است: انقلاب حرف نوی را آورده، آن هم حرف نوی که تا امروز نشان داده که نامیرا است. هر کار کردند این را از بین ببرند، نتوانستند. روز به روز توسعه پیدا کرده، روز به روز نفوذ بیشتر پیدا کرده و قدرت‌های بزرگ را به چالش گرفته و فشارهای اینها را خنثی کرده. … این پیام باید داده بشود. … این ثروت عظیم شعر که یک ثروت ملی و یک ثروت عظیم ماندگار هست، در این راه‌ها باید مصرف بشود …». ۲۵ شهریور ۸۷.

«در حمله به غزّه مثلاً فرض بفرمایید که الان چند روز است هواپیماها می روند، شاید بیش از صد نفر – که تعداد زیادى‌شان کودک و بچّه‌هاى مظلوم و معصومند – کشته شده‌اند،… در صدد یارى جبهه مظلوم بربیایید، حقیقت را بگویید، حرف را بگویید، حقیقت را نشان بدهید با شعرتان؛ می توانید خیلى نقش ایفا کنید در این زمینه‌ها. بالاخره داشتن این امتیاز یک نعمت الهى است؛ یک حجّت الهى است؛ و هر نعمتى سپاسى دارد و براى هر حجّتى پاسخى باید آماده بشود». امام خامنه ای ۲۱ تیر ۹۳.

وظیفه شاعر متعهد

«… قبلاً هم شعرهایی در مورد یمن، شعر آقای سیّار و شعرهای دیگر را شنیده‌ام، خوانده‌ام، بسیار خوب است، اینهایی که گفته‌اید، اینهایی که امشب هم دوستان خواندند، خیلی خوب بود؛ اینها درست است، این درست است، این آن کارِ صحیح است، این آن تعهّدی است که خدای متعال سؤال خواهد کرد. یکی از فِقرات دعای مکارم‌الاخلاق [صحیفه سجادیه ، دعای ۲۰] این است: وَ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا تَسْأَلُنِی غَداً عَنْهُ، به فکر این باید بود؛ فردا یک چیزهایی را از ما سؤال می کنند؛ می گوید خدایا آن چیزی را که فردا بنا است از من سؤال کنی، امروز وسیله پرداختن به آن را و عمل به آن را در اختیار من قرار بده. خب حالا شماها وسیله‌اش را دارید، ممکن است کسانی دلشان پر باشد، [اما] نتوانند بگویند، شما الحمدلله میتوانید بگویید؛ بگویید، اثر هم دارد. این شعری که شما برای بحرین میگویید، یا برای یمن میگویید، یا برای لبنان میگویید، یا برای غزّه میگویید، برای فلسطین می گویید، برای سوریه می گویید، هر شعری که شما برای اهداف امّت اسلامی می گویید، در هر نقطه‌ای این شعر کاربرد دارد و از آن استفاده می شود. این شعر اگرچنانچه در این جهت ها به راه بیفتد، آن‌وقت «انَّ مِنَ الشِّعرِ لَحِکمَه» [من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج ۴، ص ۳۷۹] درباره شعر شما صدق می کند، که حتماً شعر حکمت است» امام خامنه ای در ۱۰ تیر ۹۴.

«الا فرض کنید که همین قضایای شام، همین قضایای مدافعین حرم، خب جا دارد که درباره این، مثلاً صدها شعر گفته بشود. یا فرض کنید قضایای عراق؛ قضایای عراق خیلی قضایای مهمّی است … خب واقعاً یک قضیّه عجیبی است قضیّه کشور عراق؛ کشور عراقِ صدّام حسین، تبدیل بشود به کشور عراق شهید حکیم! اصلاً شما ببینید این فاصله چقدر است؟ اصلاً قابل تصوّر نیست این فاصله؛ این، اتّفاق افتاده. خب درباره این صدها بلکه هزارها شعر باید گفت، باید منظومه گفته بشود». ۲۰ خرداد ۹۶.

پاسخ به نیاز زمان و مردم خود

«ببینید که واقعاً‌ امروز چه چیزی از شما توقع می‌رود. … چون توقع، توقع یک ملت است. شاعر که نمی تواند بگوید من از ملتم جدایم، یا به ملتم اعتنا نمی‌کنم. اگر کسی بگوید من با ملت نیستم … واقعاً در مقیاس و معیار تاریخ، یک چیز بی‌ارزش است. … واقعاً این نکته مهمی است که آدم ببیند الان حیات اجتماعی این ملت از او چه می‌طلبد، دنبال آن برود. من گاهی که آثار مخالفان انقلاب و اسلام را- از هر گروهی که هستند- مطالعه می‌کنم، می‌بینیم که اینها روی چند مسأله متمرکز شده‌اند. آقایان باید این چند مسأله را پیدا کنند. شاعرِ امروز، باید این چند مسأله را پیدا کند و روی آن‌ها متمرکز بشود و حق زمان عمومی را نسبت به این چند مسأله ادا کند». ۳۱ فروردین ۶۹.

«نگاه به دنیای روز، نگاه به وظایف، نگاه به جبهه‌بندی‌هایی که وجود دارد، این، از عهده شما برمی‌آید. شما میتوانید گفتمان‌سازی کنید … یک روز، روز دوران دفاع مقدّس بود، لازم بود مردم آماده بشوند برای دفاع یا برای پشتیبانی؛ شعرای ما و مدّاحهای ما در آن‌وقت نقشهای خوب ایفا کردند. البتّه بعضی هم دامنشان را برچیدند و یک کناری نشستند؛ ازاین‌قبیل هم داشتیم … هر برهه‌ای از زمان یک نیاز فکری‌ای وجود دارد؛ این غیر از سیاست‌بازی و غیر از سیاسی‌کاری است‌، این نگاه به نیاز کشور است، نگاه کنید ببینید نیاز کشورتان، نیاز ملّتتان، نیاز این برهه‌ی از تاریختان چیست، آن را وجهه همّت قرار بدهید». ۲۹ اسفند ۹۵.

«حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، متصل کردن حوادث صدر اسلام با حوادث امروز را رسالتی مهم برای شعر و شاعران دینی خواندند و افزودند: پیغمبر اکرم و ائمه معصومین (صلوات‌الله‌علیهم) همگی اهل مبارزه شدید و مؤثر با ظلم، طاغوت، کفر، نفاق و فسق بودند و به همین علت نیز به‌دست حاکمان جابر و جائر به شهادت رسیدند». ۵ اسفند ۹۵.