جدول دیدنی: سیر تاریخی تحولات شهری و رقابتهای مکانی اردکان و میبد

دوره

میبد

اردکان

تحلیل وضعیت

منابع

پیش از ساسانی

بر اساس یافته های باستان شناسی پیشینه سکونت در این شهر به اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم پیش از میلاد می رسد

به نظر می رسد در این دوران، پیشینه ای برای اردکان وجود ندارد

اشیاء و سفالینه های به دست آمده پیش از تاریخ، سرباره های فلزی مکشوفه متعلق به عصر آهن، مصطبه عظیم خشتی نارین قلعه مربوط به دوران ماد و … همگی حکایت از جایگاه، اهمیت فرهنگی و اعتبار تاریخی میبد در این دوره دارند

موسوی نژاد، ۱۳۶۶، ۸

پویا، ۱۳۷۱، ۱۷

اسفنجاری کناری، ۱۳۸۵، ۱۸

جانب اللهی، ۱۳۸۳: ۲۵

آیتی، ۱۳۱۷: ۴۹

عصر ساسانی

مسلماً بنای میبد به قبل از اسلام می رسد. شهر ساسانی میبد را به چند تن از شاهان این خاندان از جمله یزدگرد، قباد و انوشیروان نسبت داده اند و از جمله آنکه یکی از سرهنگان یزدگرد را بانی شهر دانسته اند.

هر چند برخی منابع قدمت اردکان را پیش از اسلام می دانند، اما غالب منابع این نظر را رد نموده و اکنون نیز هیچ اثری از قبل از اسلام در این شهر دیده نمی شود.

میبد در دوران ساسانی از جایگاه ویژه ای در منطقه برخوردار بوده و اقدامات عمرانی و ساختمانی فراوانی توسط سرداران ساسانی در آن انجام شده است. در این زمان، شهر یک دوره پویا و پرتحرک داشته و بیش از پیش توسعه و گسترش یافته است. محلات مهرجرد، فیروزآباد، بیده، بشنیغان و بارجین میبد در این دوره ساخته می شوند.

اسفنجاری کناری، ۱۳۸۵، ۲۱

دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد هفتم، ۱۳۷۵، ۴۹۸    دائره المعارف تشیع، جلد دوم، ۱۳۶۸، ۶۶

سپهری اردکانی، ۱۳۷۴، ۲۸

طباطبایی اردکانی، ۱۳۸۱، ۴۹

ذاکرعاملی، ۱۳۸۶: ۳۰

فلاح، ۱۳۸۹: ۴۹-۵۱

عصر  مظفری

اوج شهرت میبد در دوران آل مظفر است که حتی طعم شیرین پایتخت شدن در بخش وسیعی از مرکز و جنوب ایران را برای زمانی کوتاه می چشد. آل مظفر اقدامات عمرانی زیادی در میبد که خاستگاهشان بود، انجام دادند.

آبادی اردکان در این زمان موجودیت داشته ولی از آبادانی و اهمیتی برخوردار نبوده و متون و اسناد به جای مانده از آن دوران اردکان را قریه ای از توابع میبد نام برده اند و این روال تا اواخر قرن هشتم ادامه داشته است. در این دوره مرحله نخست شکل گیری بافت اردکان آغاز می شود.

در ابتدا میبد که خاستگاه مظفریان بود پایتخت شد و پس از مدتی با آنکه مرکز حکمرانی آنان از میبد منتقل شد، اما این شهر در تمام دوره آل مظفر اهمیت خود را حفظ کرد. جغرافی نویسان اولیه اسلامی میبد را از جمله شهرهایی برشمرده اند که در آن زمان جامع و منبر داشته که وجود مسجد آدینه نشانه آن است که میبد در آن هنگام منزلت شهری داشته است. محلات بفروئیه، بدرآباد، ده آباد، خانقاه، شمس آباد، رکن آباد و محمد آباد از یادگاران دوران مظفری میبد می باشند. در این دوره قریه اردکان از محلات مختلفی تشکیل شده که منابع تنها به ذکر نام قریه اردکان و آبادی های کچیب و زردگ از توابع آن پرداخته اند.

موسوی نژاد، ۱۳۶۶، ۱۳

کتبی، ۱۳۶۴، ۳۶

جعفری، ۱۳۸۴، ۴۹

اسفنجاری کناری، ۱۳۸۵، ۲۷

افخمی عقدا، ۱۳۷۶، ۱۲۷

جانب اللهی، ۱۳۸۵، ۲۹۹

ذاکرعاملی، ۱۳۸۶: ۳۰

فلاح، ۱۳۸۹: ۵۲-۵۴

عصر صفوی

هرچند متون صفوی همچنان از میبد به عنوان قصبه معتبر یاد می کنند، اما این شهر در دوره صفویان نتوانست اهمیت دیرین خود را بازیابد؛ بویژه آنکه در این زمان میبد چندبار محل اجتماع مخالفان صفویه نیز شده است.

اردکان در دوره صفوی توسعه قابل ملاحظه ای یافت و از یک ده به قصبه ارتقاء یافت. تواریخ محلی این عصر از آن تحت عنوان بلده یا قصبه نام می برد و جدای از میبد به توصیف قصبه اردکان پرداخته و تعابیر قابل تاملی را برمی شمارند که نشان دهنده آبادانی اردکان در این دوره است.

پس از صفویه تا قاجار متدرجاً از شئون میبد کاسته می شد و بر مراتب اردکان افزوده می گردید. از علل مهم این رخداد می توان به تغییرات ایجاد شده در راهها و همچنین تبعید یا سکونت خانواده های معتبر و صاحب نام در اردکان که نسبت به رونق آن منطقه همت گماردند و همچنین شدت صدمات وارده به میبد پس از سقوط آل مظفر، اشاره نمود. منابع موجود ساخت محلات یخدان و محمودآباد در میبد را به این دوره نسبت می دهند. منابع این عصر اردکان را نیز در نهایت معموری و مشتمل بر مساجد و خوانق و حمامات و بقاع و بازار و چهارسوق و باغات و بیتوتات ذکر کرده اند.

اسفنجاری کناری، ۱۳۸۵، ۲۶

ابویی مهریزی، ۱۳۸۳، ۶۳

مستوفی بافقی، ج۳، ۱۳۸۵، ۷۲۶

افخمی عقدا، ۱۳۷۶، ۱۲۸

موسوی نژاد، ۱۳۶۶، ۱۸

آیتی، ۱۳۱۷، ۴۹

طباطبایی اردکانی، ۱۳۸۱، ۵۷

ذاکرعاملی، ۱۳۸۶: ۳۰

فلاح، ۱۳۸۹: ۵۳-۵۵

عصر قاجاری

در دوره قاجار میبد اوج کم رونقی خود را تجربه می کند و در این زمان به قریه ای کوچک از توابع اردکان مبدل می گردد.

دوره قاجار اوج رونق اردکان است و قصبه اردکان به عنوان مهمترین کانون سیاسی-اقتصادی منطقه پس از یزد محسوب می شده که در جریانات عصر قاجار و بویژه مشروطه نقش اردکانیها در یزد بارز است.

در عصر قاجار از اردکان با عناوین قصبه، قصبه معتبر و حتی شهر نام برده شده و درباره میبد تعابیر بلوک، قریه و ده و حتی ده کوچک به کار رفته است. چنانکه مشاهده می شود در این دوره موقعیت این دو نقطه طی مدت نزدیک به سه قرن کاملاً جابجا می گردد. محلات شورک، امیرآباد، حسن آباد، مهرآباد، عشرت آباد، کاشف اباد، کاظم آباد، شاه جهان آباد و ده شیخی میبد در دوره قاجار بنا می شوند. بافت تاریخی کنونی اردکان نیز بیش از هر دوره ای از عصر قاجار یادگارهایی در خود دارد که بر جای بناهای بازمانده از دوره های قبل از آن ایجاد شده است.

رضوی، ۱۳۸۸، ۱۵۳۵

تشکری بافقی، ۱۳۷۷،۵۳

ملاحسینی اردکانی، ۱۳۸۶، ۵۲

طرب نائینی، ۱۳۵۳، ۶۲۰

هامون، جلد۵، ۱۳۶۵، ۵۸

ذاکرعاملی، ۱۳۸۶: ۳۰

فلاح، ۱۳۸۹: ۵۶-۵۸

عصر پهلوی

میبد در این سالها با عناوینی همچون بلوک و حومه و بعداً دهستان از توابع اردکان محسوب می گردد. کم رونقی میبد در این سالها سبب ساز مهاجرت بسیاری از ساکنان آن برای تقویت بنیه اقتصادی خود به سایر نقاط، بویژه به کشورهای حاشیه خلیج فارس شد.

در سال ۱۳۰۸ بخشداری اردکان تاسیس گردید و در سال ۱۳۱۳ بلدیه اردکان افتتاح شد. در سال ۱۳۱۶بخش اردکان به ضمیمه دهستانهای میبد، حومه و عقدا از بخشهای شهرستان یزد درآمد و در تیرماه سال ۱۳۲۴ ایجاد شهرستان اردکان به تصویب هیئت دولت رسید اما در آبان همان سال این تصمیم لغو شد.

در این زمان نقش تصمیمات دولتی در رشد و توسعه اردکان انکارناپذیر است. همچنین قدرت عمومی مردم اردکان در سال ۱۳۰۹ باعث عبور محور ارتباطی شمال – جنوب کشور از وسط این شهر شد، که در واقع توسعه و رشد اردکان در این زمان بیش از همه مرهون این دو عامل است. میبد نیز همچنان از توابع اردکان به شمار می رود. و در سال ۱۳۴۴ شهرداری آن تاسیس می شود. در اوایل این دوره با تخریب بازار اردکان و برج و باروی آن برای نخستین بار محلات خارج از حصار شکل می گیرند و جمعیت شهر  در خارج از حصار اردکان ساکن می شوند.

افخمی عقدا، ۱۳۷۶، ۱۳۲

سپهری اردکانی، ۱۳۷۴، ۹۴

پورزارع بفرویی، ۱۳۸۷، ۱۰۷

پیری اردکانی، ۱۳۸۸، ۱۹۸

حیدریه زاده، ۲۵۳۷، ۹

آیتی، ۱۳۱۷، ۵۰

جانب اللهی، ۱۳۸۵، ۲۲۷

اسفنجاری کناری، ۱۳۸۵، ۱۴۵

پس از انقلاب اسلامی

در سال ۱۳۵۸ بخش میبد در شهرستان اردکان تاسیس گردید. و در آبانماه سال ۱۳۶۹ نیز به شهرستان ارتقاء یافت. پس از مستقل شدن، میبد توسعه قابل توجهی یافت و بویژه با سرمایه گذاری های صورت گرفته که عمدتاً از طرف بخش خصوصی بوده به یکی از قطبهای صنعتی و دانشگاهی استان یزد مبدل گردید.

در این دوره اردکان همچنان روند طبیعی توسعه خود را طی نمود اما با رشد شتابان میبد، دیگر انحصار مرکزیت شمال استان یزد را از دست داد و این دو شهر در کنار هم دو قطب صنعتی و علمی استان یزد را شکل دادند.

در سی ساله گذشته روند شهرسازی در اردکان و میبد تحت تاثیر مدرنیسم و  الزامات عصر نوسازی از الگوهای سنتی و بومی آن فاصله گرفته و با افزایش جمعیت و افزایش رونق اقتصادی، به شدت بر ابعاد دو شهر اضافه گردیده تا آنجا که فاصله میان این دو شهر که زمانی نزدیک به ۱۰ کیلومتر بود، امروزه به فاصله تنها عرض یک کوچه تقلیل یافته است. اما الگوی توسعه هر دو شهر تقریباً همانند الگوی سابق است؛ در اردکان محلات در حاشیه مرکز اصلی شهر شکل گرفته اند و در حال رشد هستند و در میبد اما خانه های جدید در اطرا ف حلات قدیمی ساخته می شوند و در واقع فضای بین محلات که در سابق باغات انار و زمین های کشاورزی و یا بایر بوده است، به مناطق مسکونی تبدیل شده اند.

حاجی شعبانی، ۱۳۶۷، ۱۸

فلاح مدواری، ۱۳۸۲، ۵۱

هامون، جلد۹، ۱۳۶۵، ۷۵

پورزارع بفرویی ۱۳۸۷، ۱۲۱

حسینی راد، ۱۳۷۱، ۳۱۰

حمیدی، ۱۳۷۲، ۱۳-۱۴

پورزارع بفرویی، ۱۳۸۷، ۱۲۱