آیا تکبر با متکبر عبادت است؟!

• حجه الاسلام و المسلمین ابوالفضل امامی

سخنی مشهوری در میان است که تکبر کردن با فرد متکبر عبادت است. اما آیا در منابع روایی شیعه چنین روایتی وجود دارد؟ و اساساً آیا چنین ساختاری از نظر زبان عربی درست است و نیز آیا چنین محتوایی از نظر دینی درست است؟ ما به اجمال این مساله را بررسی کرده ایم

الف. بررسی شکلی

۱٫ این سخن در در جامع الاحادیث که حاوی منابع روایی شیعه است، یافت نشد. این سخن در تفسیر نوین محمد تقی شریعتی آمده است و بدون سند است.

محقق و نویسنده کتاب «ترجمه» مفردات راغب، در پاورقی خود در جلد سوم ترجمه مفردات الفاظ قرآن، ص ۲۹۵ گفته است روایتی داریم که «التکبر مع المتکبر صدقه».

۲٫ تا جایی که بنده بررسی کرده ام، اساساً «تکبر» با حرف «عَلَی» به معنای تکبر ورزیدن بر ضد کسی است نه با حرف «مع»: «وَ الْمُسْتَحِلُّ لِحُرَمِ اللَّهِ وَ الْمُتَکَبِّرُ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ». بحارالأنوار، ۶۹ ، ص ۲۰۵٫ از صفات منافق این است که حرام های خداوند را حلال می شمرد و بر بندگان خدا تکبر می ورزد.

حتی در کتب لغت هم تکبر بر ضد کسی، با حرف «علی» آمده است: تاج العروس، ج‏۷، ص ۴۳۲٫

«سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ‏ یَتَکَبَّرُونَ‏ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِ؛ و التَّکبُّر على‏ المُتکَبِّر صدقه. و الکِبْرِیاءُ: التَّرَفُّع عن الانْقِیَاد، و لا یَسْتَحِقُّه إِلَّا اللَّه تعالَى». البته در این جا نیز سندی برای این سخن ذکر نشده است.

۳٫ «التکبر مع» به معنای «التکبر علی» نیست، بلکه به معنای همراهی تکبر با چیزی یا تکبر کردن به پشتوانه چیزی است مثل آنچه در کتب لغت گردآمده در «نرم افزار قاموس اللغه» آمده است: «و التَّمَهْجُرُ: التَّکبُّر مع‏ الغِنى‏». المحیط فی اللغه، ج‏۴، ۱۱۸٫ «و التمهجر: التکبر مع‏ الغنى، عن التکمله». لسان العرب، ج‏۵، ۲۵۶٫ تاج العروس، ج‏۶، ۴۵۴٫ «و التحقیق‏ أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّه هو التمرّد و التکبّر مع‏ الغفله». التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج‏۵، ص ۲۰۳٫ «الخَجْفُ‏ و الخجیف‏: التکبر مع‏ خفه». شمس العلوم، ج۳، ص ۱۷۲۶٫

ب. بررسی محتوایی

تکبر ورزیدن بر دیگری هر چند بر فردی متکبر، شاید درست نباشد. اینکه او بزرگ نیست و بزرگی به خرج می دهد، کار اشتباهی است؛ و شاید درست نباشد که ما نیز بزرگی به خرج بدهیم. یعنی اشتباه را با اشتباه نمی توان پاسخ داد. اما می توان گفت که عزتمندی در برابر متکبر خوب است. زیرا مؤمن عزیز است؛ یعنی بزرگی فروشی متکبر در وی راهی ندارد و در برابر آن منفعل نمی شود.

«یَا هِشَامُ إِیَّاکَ وَ الْکِبْرَ فَإِنَّهُ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّهَ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّهٍ مِنْ کِبْرٍ الْکِبْرُ رِدَاءُ اللَّهِ فَمَنْ نَازَعَهُ رِدَاءَهُ أَکَبَّهُ اللَّهُ فِی النَّارِ عَلَى وَجْهِهِ … إِنَّ الزَّرْعَ یَنْبُتُ فِی السَّهْلِ وَ لَا یَنْبُتُ فِی الصَّفَا فَکَذَلِکَ الْحِکْمَهُ تَعْمُرُ فِی قَلْبِ الْمُتَوَاضِعِ وَ لَا تَعْمُرُ فِی قَلْبِ الْمُتَکَبِّرِ الْجَبَّارِ لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَ‏ التَّوَاضُعَ‏ آلَهَ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ التَّکَبُّرَ مِنْ آلَهِ الْجَهْلِ». تحف العقول، النص، ص ۳۹۶

امام صادق علیه السلام فرمودند: ای هشام! از «کبر» بپرهیز؛ زیرا کسی که ذره ای اندکی از کبر در دل داشته باشد، وارد بهشت نمی شود.کبریاء جامه خداوند است و هر کس ردای خداوند را برای خود بخواهد، خداونداو را با صورت در آتش می افکند. … ای هشام! رویش گیاهان در زمین نرم و مساعد است نه سخت و رویش حکمت نیز در قلب شخص متواضع است نه سخت دل و متکبر؛ زیرا خداوند تواضع را ابزاری در خدمت عقل قرار داده؛ چنانکه آنکه تکبر را در خدمت جهل و نادانی.

البته در دو کتاب متأخر از صدر اسلام، مضمون روایت تکبر کردن بر فرد متکبر (با حرف اضافه عَلَی نه حرف مَعَ) آمده است که فاقد سند هستند.

«وَ قَالَ ص‏ إِذَا رَأَیْتُمُ الْمُتَوَاضِعِینَ مِنْ أُمَّتِی فَتَوَاضَعُوا لَهُمْ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ الْمُتَکَبِّرِینَ فَتَکَبَّرُوا عَلَیْهِمْ فَإِنَّ ذَلِکَ لَهُمْ مَذَلَّهٌ وَ صَغَارٌ». مجموعه ورام، قرن ۶، ج‏۱، ص ۲۰۱٫
«التکبر على‏ المتکبرین‏ هو التواضع بعینه». شرح نهج البلاغه، ابن أبی الحدید، قرن ششم، ج‏۲۰، ص۲۹۸٫